Trong quản trị hiện đại, kỹ năng có thể đào tạo, quy trình có thể chuẩn hóa, nhưng thứ khó nhất – và cũng quyết định sự bền vững của một tổ chức – chính là con người. Lịch sử phương Đông từ hàng nghìn năm trước đã để lại những bài học sâu sắc về nghệ thuật dùng người, mà tiêu biểu là tư tưởng tuyển chọn nhân tài của Khương Tử Nha – vị quân sư đặt nền móng cho triều đại nhà Chu kéo dài hơn 800 năm.
Khương Tử Nha không nhìn người qua lời nói hay hồ sơ, mà nhìn qua hoàn cảnh. Ông cho rằng: chỉ khi con người đứng trước tiền bạc, quyền lực, trách nhiệm và áp lực, bản chất thật sự mới lộ ra. Sáu phép thử của ông không chỉ là triết lý cổ, mà đến nay vẫn còn nguyên giá trị đối với những người làm quản lý.
Thứ nhất, thử người bằng lợi ích và sự giàu có. Người quản lý giỏi không sợ giao lợi ích, mà sợ giao sai người. Khi một cá nhân có cơ hội tiếp cận tiền bạc, lợi lộc lớn, nếu họ vẫn giữ được chuẩn mực đạo đức, không vì lợi riêng mà phá vỡ nguyên tắc chung, đó là người có chữ Nhân. Trong tổ chức, đây là những người có thể giao việc liên quan đến nguồn lực, tài chính, đối tác mà không phải lo lắng.
Thứ hai, thử người bằng quyền lực và địa vị. Quyền lực là phép thử khắc nghiệt nhất của nhân cách. Một người khi được trao vị trí cao, nếu vẫn khiêm tốn, tôn trọng cấp dưới, biết dùng quyền lực để phục vụ tập thể chứ không phục vụ cái tôi, đó là người có Nghĩa. Ngược lại, kẻ vừa có chức đã kiêu căng, xa rời thực tế, sớm muộn cũng trở thành rủi ro cho tổ chức.
Thứ ba, thử người bằng việc quản lý tài sản chung. Trong quản trị, tài sản không chỉ là tiền, mà còn là dữ liệu, uy tín, nguồn lực con người. Người đứng trước của công mà không tham, trước lợi ích nhóm mà không lệch, đó là người có chữ Trung. Đây là kiểu người mà tổ chức có thể tin cậy lâu dài, đặc biệt trong những vị trí then chốt.
Thứ tư, quan sát sự nhất quán giữa lời nói và hành động. Người làm quản lý cần nhìn vào việc làm nhiều hơn lời hứa. Một cá nhân nói hay nhưng làm ít, hứa nhiều nhưng thất hứa liên tục, sớm muộn sẽ bào mòn niềm tin của tập thể. Người giữ được chữ Tín là người nói điều gì cũng sẵn sàng chịu trách nhiệm đến cùng cho điều đó.
Thứ năm, thử người trong nghịch cảnh và áp lực cao. Khi tổ chức gặp khủng hoảng, dự án thất bại, hay môi trường biến động, hãy quan sát xem ai là người trốn tránh, ai là người dám đứng ra gánh vác. Người có chữ Dũng không phải là người không sợ sai, mà là người dám quyết, dám làm và dám chịu trách nhiệm khi kết quả không như mong muốn.
Thứ sáu, thử người trong tình huống phức tạp, đa chiều đúng – sai. Quản lý không chỉ là làm đúng quy trình, mà là đưa ra quyết định trong những hoàn cảnh không có đáp án hoàn hảo. Người có Trí là người biết nhìn xa, cân bằng lợi ích ngắn hạn và dài hạn, biết chọn cái đúng cho tổ chức thay vì cái lợi cho cá nhân.
Điều sâu sắc nhất trong tư tưởng của Khương Tử Nha là: không ai hoàn hảo, nhưng nếu đặt đúng người vào đúng phép thử, bản chất của họ sẽ tự bộc lộ. Với người làm quản lý hôm nay, sáu phép thử ấy không chỉ là công cụ nhìn người, mà còn là thước đo để tự soi lại chính mình: khi đứng trước tiền – quyền – áp lực – cám dỗ, ta đang thể hiện phiên bản tốt nhất hay tệ nhất của bản thân.
Quản trị suy cho cùng không phải là kiểm soát con người, mà là tạo ra môi trường để người tốt có cơ hội phát huy, người chưa phù hợp tự bộc lộ giới hạn. Đó cũng chính là cốt lõi của nghệ thuật dùng người – xưa và nay.
Nguyễn Phong
